Η ανθρώπινη ιστορία βρίθει από παραδείγματα ανθρώπων υψηλής πνευματικής στάθμης που μετανάστευσαν ανά περιόδους, σε αναζήτηση ευνοϊκών συνθηκών διαβίωσης αλλά και πνευματικής προόδου. Το 1963 η Royal Society of London χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο “διαρροή εγκεφάλων” (brain drain), σε έκθεσή της για να περιγράψει την μετανάστευση Βρετανών επιστημόνων προς τις Η.Π.Α. (Λαμπριανίδης Λ., 2011). Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, εννοούμε τη διαρροή εγκεφάλων ως τη διεθνή μεταφορά πόρων με τη μορφή του ανθρώπινου κεφαλαίου (αφορά πολύ εξειδικευμένο προσωπικό με τουλάχιστον τριτοβάθμια εκπαίδευση) από τις αναπτυσσόμενες προς τις αναπτυγμένες χώρες.
Σύμφωνα με μελέτη, το σύνολο των Ελλήνων επιστημόνων που εργάζονταν στο εξωτερικό υπολογίζεται στους 140.000, το ένα δέκατο των πτυχιούχων στη χώρα μας (Λαμπριανίδης Λ., 2011). Σε αντίστοιχο ύφος, πρόσφατη αρθρογραφία ανεβάζει σε περισσότερους από 200.000 τους νέους επιστήμονες (generation G) που έφυγαν στο εξωτερικό (Guardian, 2015). Η ένταση του φαινομένου – που προϋπήρχε ωστόσο – αναζητείται στην περιορισμένη ζήτηση δυναμικού υψηλής κατάρτισης λόγω και της μη αλλαγής του αναπτυξιακού μοντέλου στην Ελλάδα, με προεκτάσεις και στο εκπαιδευτικό σύστημα.
Πρόσφατες έρευνες κατέδειξαν ότι στις αναπτυσσόμενες χώρες, για κάθε ποσοστιαία μονάδα μείωσης του ΑΕΠ ανά κάτοικο, αυξάνεται η μετανάστευση των ιατρών κατά 3,4%-3,6% την επόμενη περίοδο (Okeke, 2013), καθώς και συγχρονική συσχέτιση μεταξύ των οικονομικών συνθηκών και του ιατρικού brain drain (Arah, Ogbu & Okeke, 2008); (Clemens, 2009) με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του ιατρικού δυναμικού τους (Mullan, 2005). Ωστόσο, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ), δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για την μεταναστευτική ροή των επαγγελματιών υγείας λόγω έλλειψης μηχανισμών καταγραφής (Dussault et al. 2009).
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών (ΙΣΑ), κατά την περίοδο 2010 – 2016 έφυγαν για το εξωτερικό μόνο από την Αθήνα 7.581 γιατροί. “Η πλειονότητα εξ αυτών που φεύγουν είναι ειδικευμένοι, ενώ βάσει στοιχείων είναι χειρουργοί (36 το 2015), καρδιολόγοι (33), γυναικολόγοι (32) και αναισθησιολόγοι (30). Η πιο δημοφιλής χώρα είναι το Ηνωμένο Βασίλειο (399 έφυγαν το 2015), η Γερμανία (83), η Σουηδία (57), η Κύπρος (50), η Ελβετία (42) και οι ΗΠΑ (34). Στις χώρες προορισμού εντάσσονται πλέον τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (27 γιατροί), η Σαουδική Αραβία (9) και το Ντουμπάι (2)”. Μέχρι το 2009 ο ΙΣΑ εξέδιδε κάθε χρόνο 550 πιστοποιητικά, με την αναλογία των ανειδίκευτων προς τους ειδικευμένους γιατρούς να είναι μοιρασμένη. Μετά το 2010 και έκτοτε, η κατάσταση διαφοροποιήθηκε. Ειδικότερα, καταγράφηκε διαρκής άνοδος των εκδιδόμενων πιστοποιητικών μέχρι το 2012, ενώ έκτοτε εκείνα (τα πιστοποιητικά) των ειδικευμένων είναι υπερδιπλάσια εν συγκρίσει με τα αντίστοιχα των ανειδίκευτων γιατρών. Βάσει των σχετικών στοιχείων, τα έτη 2010, 2012, 2013, 2014 και 2015 ο ΙΣΑ εξέδωσε 835, 1.808, 1.488, 1.380 και 790 πιστοποιητικά αντίστοιχα» (onmed.gr, 2015).
Ως επί το πλείστον, οι κύριες αιτίες του ιατρικού brain drain στην Ελλάδα πέραν της τρέχουσας οικονομικής κρίσης αναζητούνται και στον υψηλό “ιατρικό πληθωρισμό” που διασυνδέεται αφενός με την υποβάθμιση του επιπέδου εκπαίδευσης του ιατρικού δυναμικού, αφετέρου με το φαινόμενο της προκλητής ζήτησης υπηρεσιών υγείας (Supplier Induced Demand) (onmed.gr, 2015). Ανεπίσημα στοιχεία “ανεβάζουν” σε αρκετές χιλιάδες τις κενές ιατρικές θέσεις στο Ε.Σ.Υ. ενώ αυξητικές είναι οι τάσεις της ανεργίας στον ιατρικό κλάδο. Αξίζει να αναφερθεί ότι το φαινόμενο παρουσιάζεται και σε άλλες χώρες, όχι μόνο στην Αφρική και την Ασία, αλλά και στην Ανατολική Ευρώπη (Ρουμανία, Βουλγαρία, Ιρλανδία) και έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις (Stilwell et al. 2004); (Gouda et al. 2015); (Boncea, 2014); (Emma Jane Kirby, BBC, 2013).
Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης των γιατρών στο Ε.Σ.Υ.
Οι επιπτώσεις του φαινομένου αυτού είναι πολυπαραγοντικές. Αρχικά, η φυγή ικανών στελεχών απομειώνει το μίγμα των δεξιοτήτων που χρειάζεται για τη παραγωγή και διανομή ποιοτικών υπηρεσιών υγείας (Bundred & Levitt); (Beecham, 2002). Επιπλέον, η επιλογή της μετανάστευσης σε συνάρτηση με τη μη αλλαγή αναπτυξιακού προτύπου, επιδεινώνει την ήδη σημειούμενη μεγάλη έλλειψη σε συγκεκριμένες ειδικότητες, κυρίως σε παραμεθόριες-νησιωτικές περιοχές, λόγω κακού προγραμματισμού κατά το παρελθόν. Από την άλλη, λόγω και της οικονομικής κρίσης δεν είναι εφικτή η προώθηση των απαραίτητων προσλήψεων παρά την επικείμενη συνταξιοδότηση πολλών ιατρών.
Μείζονος σημασίας επίσης, είναι ο αντίκτυπος στο δίκτυο κατάρτισης της νέας γενιάς ιατρών. Η μεγάλη κινητικότητα του ικανού ιατρικού προσωπικού εκτός Ελλάδας, δημιουργεί εύλογες επιφυλάξεις αλλά και ανησυχία για τη δυνατότητα ανανέωσης του εκπαιδευτικού δυναμικού. Σε αυτό συμβάλλει επίσης και η γήρανση των στελεχών του Ε.Σ.Υ., καθώς δεν ανανεώνεται το προσωπικό λόγω και του περιορισμού των προσλήψεων.
Παράλληλα, αξίζει να επισημανθεί ο κίνδυνος περιορισμού της εγχώριας κλινικής/ερευνητικής δραστηριότητας εντός του Ε.Σ.Υ. και η μείωση του ρυθμού ανανέωσης της γνώσης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δημόσια υγεία.
Επιπρόσθετα, το Ε.Σ.Υ. υφίσταται μεγάλη οικονομική αποεπένδυση, καθώς μεγάλο μέρος των οικονομικών και υλικών πόρων που διέθεσε για την εκπαίδευση των ιατρών χάνεται εφόσον το ιατρικό δυναμικό προσφέρει πλέον τις υπηρεσίες του προς όφελος των χωρών υποδοχής.
Δε θα μπορούσε να παραληφθεί ωστόσο η θετική, αν και αμφιλεγόμενη, για το Ε.Σ.Υ. πλευρά της ιατρικής μετανάστευσης, το λεγόμενο “brain gain”. Η εκπαίδευση στο εξωτερικό συμβάλλει στη βελτίωση του διανοητικού κεφαλαίου ως απόρροια της απόκτησης νέων δεξιοτήτων, της ανανέωσης της γνώσης και της κλινικής εμπειρίας του ιατρικού προσωπικού σε περισσότερο οργανωμένα υγειονομικά συστήματα. Επομένως, το ιατρικό προσωπικό δύναται να αποτελέσει με τον επαναπατρισμό του την πρώτη ύλη για μια ουσιαστική αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας στη χώρα μας.
Προτάσεις
Το brain drain είναι ένα επικίνδυνο φαινόμενο, οι συνέπειες του οποίου δεν μπορούν να φανούν άμεσα (Nedeljkovic, 2014) και μακροπρόθεσμα μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική στασιμότητα, πτώση της παραγωγικότητας και του βιοτικού επιπέδου στις χώρες αποστολής. Ως εκ τούτου, η Πολιτεία θα χρειαστεί να προχωρήσει σε αναθεώρηση του αναπτυξιακού προτύπου και κατ’ επέκταση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Επίσης, η χάραξη ενός νέου στρατηγικού σχεδιασμού για τον κλάδο της υγείας δύναται να συμβάλλει στον περιορισμό της άνισης κατανομής προσωπικού στις διάφορες ιατρικές ειδικότητες. Στο πλαίσιο αυτό, θα ήταν αναγκαία η εφαρμογή σειράς δράσεων, όπως η ορθολογιστική κατανομή των ειδικοτήτων σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα, η εκπαιδευτική και οργανωτική αναβάθμιση του προγράμματος σπουδών με το μετασχηματισμό της εκπαίδευσης προς την οικογενειακή και πρωτοβάθμια περίθαλψη, και ο επανακαθορισμός του υγειονομικού χάρτη – βάσει μελετών – για τις σύγχρονες και μελλοντικές ανάγκες σε ιατρικό προσωπικό.
Καθίσταται αυτονόητη η επιτάχυνση της μεταρρύθμισης του Ε.Σ.Υ., προωθώντας τη δημιουργία βάσεων δεδομένων από ολόκληρο το φάσμα του ιατρικού δυναμικού, κάτι απαραίτητο για την υλοποίηση ενός στοιχειώδους προγραμματισμού, και την εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων υποκίνησης με έμφαση στην επίτευξη στόχων, στην επαγγελματική ανάπτυξη, στη συνεχή επιμόρφωση-ανατροφοδότηση και στον εμπλουτισμό της εργασίας.
Επίσης, μετά από διαβουλεύσεις με συλλόγους φοιτητών, χρειάζεται να ξεκινήσει άμεσα δημόσιος διάλογος για το χρόνο έναρξης της ιατρικής ειδικότητας, δεδομένου ότι το 70% των φοιτητών ιατρικής εξετάζει σοβαρά την προοπτική εξειδίκευσης στο εξωτερικό (Avgerinos D.E. et al. 2006). Ακόμη, είναι απαραίτητη η επανεξέταση και εναρμόνιση του νομοθετικού πλαισίου στην ευρωπαϊκή νομοθεσία, για τη διαμόρφωση ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ιατρική έρευνα, ικανού να προσελκύσει μεγάλο μέρος του ιατρικού δυναμικού που ήδη εργάζεται και διαπρέπει στο εξωτερικό.
Τέλος, όσον αφορά στην προάσπιση των επενδύσεων του Ε.Σ.Υ. για την εκπαίδευση των ειδικευόμενων ιατρών, προτείνεται αφ’ ενός μια ρήτρα πενταετούς άσκησης της ιατρικής στη χώρα, με παράλληλη υποχρεωτική μεταπτυχιακή εκπαίδευση, αφετέρου η οικονομική αποζημίωση του Ε.Σ.Υ. σε πιθανή μετανάστευση, συναρτώμενη του κόστους που επωμίστηκε για την ιατρική εξειδίκευση.
